Czy natura może sprawić by miasto stało się odporne na zmiany klimatyczne?

Tak, musimy zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych w celu ograniczenia przyczyn zmian klimatu, ale równie pilnie musimy dostosować się do jego skutków. Wszystkie miasta, w zależności od ich położenia geograficznego, mogą doświadczać długotrwałych i bardziej intensywnych fali upałów lub suszy, częstszych pożarów, powodzi na wybrzeżu lub częstszych i intensywniejszych opadów deszczu i związanego z tym zagrożeniem powodzią w miastach, występowaniem rzek z koryt lub osuwaniem się ziemi.

Malmö cieszy się zielonymi rozwiązaniami infrastrukturalnymi

Malmö, trzecie co do wielkości miasto w Szwecji, ma długą tradycję radzenia sobie z nadmierną wodą opadową, na długo przed tym jak temat ten trafił  do programu adaptacji do zmiany klimatu. Stosowane rozwiązania stały się teraz jeszcze ważniejsze, w obliczu przewidywanego zwiększenia liczby i intensywności ekstremalnych zjawisk opadowych. Tuż za Øresund, Kopenhaga została mocno podtopiona przez olbrzymią burzę w 2011 roku. Koszty poniesionych szkód sięgnęły 800 milionów EUR. Takie ekstremalne zdarzenie mogło dotknąć także w Malmö. Dzielnica Augustenborg w Malmö już w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych doświadczała często powodzi na mniejszą skalę z powodu niedrożności systemu odwadniania. Zamiast rozbudowy kanalizacji, miasto eksperymentowało z zieloną i niebieską infrastrukturą: roślinnością i wodą. Rozwiązania te obejmują kilka kilometrów kanałów wodnych i stawów retencyjnych, zielone dachy na nowych i zmodernizowanych budynkach, a także obszary zielone, zaprojektowane tak, aby lepiej zatrzymać i odprowadzać wodę deszczową lub opóźniać jej odprowadzanie. Do systemu kanalizacyjnego wprowadza się tylko nadmiar wody. W rezultacie ustały problemy z podtopieniami. Jednocześnie obszar ten stał się znacznie atrakcyjniejszy dla mieszkańców.

Miasto wykorzystało ponownie to podejście w Zachodnim Porcie (Västra Hamnen), nowej dzielnicy mieszkalnej zbudowanej na dawnym terenie przemysłowym. W dzielnicy poradzono sobie z odprowadzaniem wody opadowej głównie za pomocą licznych zielonych dachów, terenów zielonych, kanałów wodnych i basenów retencyjnych. Woda odegrała kluczową rolę podczas projektowania urbanistycznego obszaru, w którym wzięli udział przyszli mieszkańcy zaraz po fazie planowania. Projekt pomaga również łagodzić zmiany klimatu dzięki przyjętym technologiom niskiej energiochłonności i zintegrowanemu wytwarzaniu energii ze źródeł odnawialnych. Wszystko to uczyniło obszar niezwykle atrakcyjny nie tylko dla jego mieszkańców, ale także dla turystów i wielu pobliskich mieszkańców, którzy lubią oglądać ładny obszar nadmorski. Te cenne doświadczenia i wiedza, gromadzone przez lata to atuty, którymi Malmö dzieli się z innymi miastami jako członek sieci URBACT Resilient Europe.

Rzeczywiście, rozwiązania oparte na naturze mogą stanowić kluczowe narzędzie adaptacji do zmian klimatycznych. Obejmują one wszelkiego rodzaju infrastrukturę zieloną, a także rozwiązania pozwalające zabezpieczyć się przed naturalnymi procesami, takimi jak powodzie i przetrwać je bez szkody, np. poprzez budowę domów pływających lub podnoszonych. Podczas gdy Malmö korzysta już z wielu zalet zielonej infrastruktury poprawiającej jakości życia, Hamburg i Kopenhaga zdały sobie nie dawno sprawę, że pilnie potrzebują podobnych „rozwiązań opartych na naturze”, aby sprostać zmianom klimatycznym. Po prostu nie mogą poszerzyć infrastruktury technicznej - kanalizacji - w stopniu takim, aby mogła sprostać oczekiwanej ilości wody w przypadku intensywnych burz. Koszty takiego rozwiązania byłyby astronomicznie wysokie, jeśli w ogóle realne. Zamiast tego zielone tereny, zielone dachy, obszary retencyjne lub ulice jako tymczasowe drogi wodne będą miały udział w przechowywaniu, odprowadzaniu lub spowalnianiu odprowadzania wody, zmniejszając tym samym obciążenie kanalizacji. Obliczenia pokazują, że dzisiejsze rozwiązania, o których wiemy, że nie będą funkcjonować w przyszłym klimacie Europy mogą działać w połączeniu z rozwiązaniami opartymi na naturze.

Rotterdam opowiada się za wielofunkcyjnością w gęstym otoczeniu miejskim

Rotterdam musi stawić czoła coraz większej ilości wody - od podnoszącego się poziomu morza, przez bardziej ulewne deszcze po wylewanie rzeki. Nie ma wielu dróg ujścia dla wody, ponieważ większość obszaru jest nisko położona a woda musi być wypompowywana. To sprawia, że miasto jest bezbronne i uzależnione od funkcjonującej infrastruktury technicznej. Miasto musi posiadać zdolność do opóźniania odprowadzania wody podczas dużych opadów deszczu, ale w Holandii jest wyjątkowo mało wolnej przestrzeni. Prawie każdy metr kwadratowy jest wykorzystany albo na domostwa albo dla rolnictwa i ogrodnictwa. Ponadto, to miasto o dużej gęstości dąży do bycia atrakcyjnym miejscem, tętniącym życiem oraz energetycznie i transportowo wydajnym. W poszukiwaniu innowacyjnych rozwiązań Rotterdam wykoncypował wiele pomysłów, rozważanych obecnie w ramach sieci Resilient Europe (którego miasto Katowice jest partnerem – przyp. tłum.). Niektóre polegają na wykorzystaniu struktur pływających, tak jak zasilany energią słoneczną Pływający pawilon w Rijnhaven, który może sobie poradzić z różnymi poziomami wody, inne to farmy na dachu lub słynne place wodne. Dzięki ich specjalnemu zaprojektowaniu oferują wiele zastosowań i korzyści oraz są atrakcyjne w inny sposób: zazwyczaj te przestrzenie są suche i pełnią funkcje placów zabaw, obiektów sportowych, ładnych miejsc, w których można spotykać się lub odpocząć, ale przy silnych deszczach wypełniają się wodą, chronią otoczenie przed powodzią i stają się atrakcyjne w inny sposób.

Niemniej jednak, takie innowacyjne sposoby radzenia sobie z wyzwaniami klimatycznymi nie zawsze są łatwe do wprowadzenia. Chociaż planiści byli entuzjastycznie nastawieni, obywatele byli zaniepokojeni: na przykład, czy obszar ten nadal będzie bezpieczny dla ich dzieci? Planiści musieli znaleźć sposób na pokonanie tych barier, zbudowanie zaufania i przekonanie mieszkańców do swoich racji. W międzyczasie powstały pierwsze, bardzo dobrze oceniane place wodne.

Kombinacja zielonych, szarych i miękkich rozwiązań przyczyniające się do rezyliencji klimatycznej miasta Vejle.

Woda to również część tożsamości duńskiego miasta Vejle (link zewnętrzny), obecna jest wszędzie. Podnoszący się poziom morza Bałtyckiego, w połączeniu z falami sztormowymi zwiększa ryzyko zalania wybrzeża. Ponadto rosnąca liczba i większa intensywność deszczy przysparza większych ilości wody opadowej i prowadzi do powstawania potoków. Ważne obszary miasta, takie jak port, centrum miasta i niektóre elementy infrastruktury są zagrożone, a system kanalizacyjny nie jest przygotowany na tak wysokie obciążenia wodne. Rozwiązania miękkie dotąd stosowane i sprawdzające się w obecnym systemie reagowania na sytuacje nadzwyczajne nie wystarczą w przyszłości.

Miasto korzysta już z zielonej infrastruktury w kilku obszarach. Jakkolwiek jednak by była skuteczna, sama zielona infrastruktura nie może w pełni być odpowiedzią na przyszłe potrzeby w Vejle, zwłaszcza w przypadku powodzi sztormowych. Miasto aktywnie poszukuje innowacyjnych rozwiązań, łączących zielone, szare i miękkie elementy składowe (zieleń, beton i działania miękkie - przyp. tłum.). Projekt dzielnicy "Fjordbyen" będzie pełnił rolę laboratorium adaptacji do zmian klimatu i kontroli stanu wody oraz badał, jak woda może stać się również atutem dla tego obszaru, nie tylko czynnikiem ryzyka. Innowacyjne rozwiązania, w których woda może odegrać ważną rolę, mogą pomóc w rozpowszechnianiu wiedzy o środowisku wodnym, przyczynić się do wzrostu gospodarczego i dobrobytu mieszkańców.

Wspólnym mianownikiem dla tych i podobnych przykładów rozwiązań z zakresu rezyliencji klimatycznej w miastach w całej UE jest to, że postrzegają adaptację do zmian klimatycznych jako część szerszego podejścia. Współpracując z siecią Resilient Europe URBACT, Rotterdam, Vejle, Glasgow, Bristol i Saloniki są również częścią globalnej inicjatywy 100 "Resilient Cities" (100 rezylientnych miast). Koncepcja obejmuje spójność społeczną, środowisko naturalne, zdrowie i dobre samopoczucie, dobrobyt gospodarczy, dziedzictwo i partycypację, a także poprawę jakości życia.

Saloniki budują rezyliencję w oparciu o szeroką partycypację i współpracę

W Salonikach ponad 40 organizacji i 2000 obywateli z całego miasta uczestniczyło w opracowaniu strategii rezyliencji. Ten ciągły proces współtworzenia, uwalniając ukryty potencjał mieszkańców i lokalnych społeczności powoduje powstawanie innowacyjnych rozwiązań. Podobnie jak Rotterdam, Saloniki mają problem z gęstością miasta, z powodu której na mieszkańca przypada zaledwie 2,6 m2 zielonej przestrzeni w porównaniu z średnią europejską 8-10 m2. Niemniej jednak, miasto traktuje zieloną infrastrukturę jako istotną część rozwiązania. Miasto zamierza podnieść jakość, użyteczność oraz ilość korzyści dla mieszkańców poprzez przeprojektowanie ograniczonej przestrzeni otwartej. Powstaną jednocześnie przestrzenie przeznaczone dla interakcji społecznych. Zaplanowano wprowadzenie takich rozwiązań jak powierzchnie wchłaniające wodę, ogrody przeciwdeszczowe, zielone mury, ale także wsparcie rolnictwa miejskiego poprzez prowadzenie upraw w wewnętrznych dziedzińcach i nisko kosztowe ogródki kieszonkowe na dachach, co jest szczególnie ważne w czasach trudnej sytuacji ekonomicznej. Rozwiązania te angażują mieszkańców nie tylko w zakresie projektowania otaczającej ich przestrzeni, ale także zachęcają ich do zdobywania wiedzy ogrodniczej i o właściwym odżywianiu się, a także mogą pomóc w integracji imigrantów i uchodźców mających różne tradycje rolnicze.

Miasto opracowało program Adopt Your Green Spot, skupiający się na wartościowych częściach zielonej infrastruktury. Wspiera on aktywne zaangażowanie obywateli w utrzymanie zieleni miejskiej i łączy współwłasność publicznej przestrzeni zielonej z utrzymaniem wydatków publicznych na niskim poziomie. Jednocześnie działalność ta kształtuje pozytywne postawy wśród mieszkańców, przyczynia się do wzrostu lokalnej gospodarki oraz tworzy lub wspiera społeczności lokalne i buduje spójność społeczną. Partycypacja, edukacja, wspólnota, łączność, integracja i tym podobne to ważne miękkie czynniki wspomagające budowanie długoterminowej i efektywnej rezyliencji, którą same środki techniczne nie są w stanie zapewnić. Są one ważne dla rezyliencji (odporności) na wszelkiego rodzaju wstrząsy i zmiany.

Przekstałcanie miast w rozkwitające miejsca stosując rozwiązania innowacyjne i razem z naturą - inpiracja Bilbao

Bilbao, które niedawno stało się jednym z miast Dobrych Praktyk URBACT, posuwa swoje holistyczne podejście do adaptacji o krok dalej. Kilka dziesięcioleci temu miasto boleśnie się dowiedziało, że funkcjonowanie na dotychczasowych zasadach nie ochroni ich przed kryzysem gospodarczym. Miasto rozpoczęło zmianę w kierunku szeroko zintegrowanej strategii rozwoju, chcąc sprostać złożoności stojących przed nim wyzwań miejskich. Ten proces trwa nadal. W ciągu ostatnich 30 lat Bilbao przeszło ogromną transformację. Interwencje, takie jak muzeum Guggenheima, oczyszczanie rzeki, nowa infrastruktura, umiędzynarodowienie, skupienie się na doskonałym projektowaniu, ładne parki i inna zieleń miejska, a także rehabilitacja zabytkowego centrum miasta przyczyniły się do jego renesansu. W tym duchu miasto rozpoczęło niedawno działania adaptacyjne, które przyczynią się do rozkwitu rezylientnego klimatycznie miasta, oferującego wysoką jakość życia. Jednym z przykładów jest rewitalizacja Zorrotzaure, obecnie zdegradowanego, przemysłowego półwyspu zagrożonego powodziami. Połączenie elementów szarego i zielonego budownictwa w projekcie urbanistycznym sprawi, że obszar nie tylko będzie bardzo dobrze się prezentował ale również będzie odporny na zalanie oraz przyczyni się do poprawy jego ogólnego wizerunku, jako nowoczesnego, przyjemnego do życia i silnego miasta.

Miasta tu wymienione pokazują różne możliwe podejścia. Potrzebę uczynienia swojego miasta rezylientnym klimatycznie wykorzystały one jako sposobność do polepszenia jakości życia i przekształcenia ich w przyjemne i rozkwitające miejsca. Proces ten obejmuje wiele elementów stosowanych już w np. w procesach rewitalizacji i rozwoju obszarów miejskich, zakładającymi między innymi szeroką partycypację, dobre zarządzanie i współpracę między sektorami i interesariuszami. Przykłady pokazują, że wypracowanie wzniosłej, szeroko akceptowanej wizji przyszłości, zaangażowanie w realizację zadań, a także dużo wytrwałości, to ważne elementy udanego procesu transformacji. Rozwiązania oparte na naturze okazały się istotnym środkiem. Są atrakcyjne, wielofunkcyjne i rozsądne kosztowo, to cenne zasoby z których każde miasto może czerpać.

Birgit Georgi

Zdjęcie 2: Rotterdam © Rick Ligthelm
Zdjęcie 3: Vejle Fjorbyen © Finn Byrum   
Zdjęcie 4: Saloniki © Saloniki  
Zdjęcie 5: Bilbao © Gmina Bilbao