Ας μιλήσουμε για έξυπνη εξειδίκευση!

Η καινοτομία στην Πολιτική Συνοχής πραγματοποίησε την πρώτη της παρουσία μέσω τεσσάρων πιλοτικών παρεμβάσεων το 1994 και σήμερα έχει καταλήξει να είναι μία Εκ των Προτέρων Αιρεσιμότητα στους Κανονισμούς της Προγραμματικής Περιόδου 2014-2020. Μπορούμε να παρομοιάσουμε την αλλαγή αυτή ως μία ολοκληρωτική μετατόπιση από τις παρυφές, από το πιο απομακρυσμένο σημείο του κύκλου, στο κέντρο της πολιτικής. Πιθανολογείται μάλιστα ότι η προγραμματική περίοδος των ετών 2006-2013 είχε περισσότερα από 85 δισεκατομμύρια ευρώ κατανεμημένα στην καινοτομία, αγγίζοντας σε ποσοστό περίπου το 25% των Διαρθρωτικών Ταμείων.

Όπως καθορίζεται στον οδηγό της έξυπνης εξειδίκευσης, και μόλις που αφήνεται να εννοηθεί στον Κανονισμό του ΕΤΠΑ: «μία “Στρατηγική Έξυπνης Εξειδίκευσης” είναι ουσιαστικά οι εθνικές και περιφερειακές στρατηγικές καινοτομίας οι οποίες θέτουν προτεραιότητες προκειμένου να χτίσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα αναπτύσσοντας και υλοποιώντας συνάψεις μεταξύ των δυνατοτήτων της έρευνας και καινοτομίας και των αναγκών των επιχειρήσεων. Και αυτό προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις αναδυόμενες ευκαιρίες και την ανάπτυξη της αγοράς με έναν συνεκτικό τρόπο, αποφεύγοντας ταυτόχρονα την αλληλοεπικάλυψη και την κατάτμηση των προσπαθειών που γίνονται … Οι στρατηγικές έξυπνης εξειδίκευσης θα αναπτυχθούν μέσω της διαδικασίας επιχειρηματικής ανακάλυψης, με την εμπλοκή των εθνικών ή περιφερειών Διαχειριστικών Αρχών και άλλων ενδιαφερόμενων φορέων, όπως τα πανεπιστήμια και λοιπά ιδρύματα ανώτερης εκπαίδευσης, η βιομηχανία και οι κοινωνικοί εταίροι».

Είναι εμφανές ότι οι πόλεις, και ειδικότερα οι μητροπολιτικές περιοχές, αποτελούν το τμήμα του δημόσιου τομέα που λειτουργεί ως παράγοντας ώθησης της έξυπνης εξειδίκευσης. Οι πόλεις είναι το μοτέρ της Ευρωπαϊκής οικονομίας και συνεισφέρουν τουλάχιστον στα δύο τρίτα του ΑΕΠ που παράγεται. Επιπλέον, οι αστικές περιοχές αποτελούν την έδρα των περισσότερων ερευνητικών κέντρων και πανεπιστημίων, όπως επίσης της συντριπτικής πλειοψηφίας των μη-αγροτικών Μικρών και Μεσαίων Επιχειρήσεων. Στις πόλεις πραγματοποιούνται οι κυριότερες επενδύσεις που υποστηρίζουν τις θερμοκοιτίδες, τις επιχειρήσεις τεχνοβλαστούς και τις νεοφυείς επιχειρήσεις. Οι πόλεις προσφέρουν τη μεγαλύτερη δυνατότητα εκμετάλλευσης των ευκαιριών που αναδεικνύονται από τις στρατηγικές έξυπνης εξειδίκευσης και τη χρηματοδότηση από τα Διαρθρωτικά Ταμεία. Αλλά στην Ευρωπαϊκή Ένωση η διακυβέρνηση σε επίπεδο μητροπολιτικής περιοχής παραμένει ανομοιόμορφη, ενώ η οικονομία του 21ου αιώνα, η διοίκηση του 20ου αιώνα και οι περιορισμοί του 19ου αιώνα είναι στοιχεία που ισχύουν ακόμη σε πολλές πόλεις.

Περιφέρειες και πόλεις : δεν αποτελούν φράκταλ

Αν οι περιφέρειες ήταν ένα φράκταλ (ένα γεωμετρικό σύνολο το οποίο επαναλαμβάνεται αυτούσιο σε άπειρο βαθμό μεγέθυνσης), ένα κλάσμα της μορφής με την έννοια του μαθηματικού σχήματος που επιδεικνύει ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο σε άπειρο βαθμό μεγέθυνσης (δείτε το Σχέδιο 1), θα ήταν πιθανό να κινηθούμε προς τα κάτω στην αστική ιεραρχία και σε κάθε επίπεδο να βρίσκουμε το ίδιο ποσοστό τομέων και τεχνολογιών – κλειδιά και παρόμοιων εταίρων.

Σχέδιο 1:Ένα φράκταλ όσο περισσότερο μεγεθύνεται τόσο περισσότερο μένει το ίδιο – Σύνολο Μάντελμπροτ.  Πηγή Wikipedia

Όμως οι πόλεις δεν είναι αμιγώς φράκταλ αντικατοπτρισμοί των περιφερειών τους. Κάθε πόλη έχει δική της εξειδίκευση ή τις δικές της δυνατότητες εξειδίκευσης, οι οποίες μπορεί και να μη συμβαδίζουν με αυτές που καθορίζονται σε περιφερειακό επίπεδο. Γεγονός που ισχύει τόσο για τις μικρές όσο και για τις μεγάλες περιφέρειες, τόσο για τις μικρές όσο και για τις μεγάλες πόλεις. Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι κάποιες από τις συστάδες επιχειρήσεων (clusters) που αναγνωρίζονται στο περιφερειακό επίπεδο δεν θα έχουν ενδιαφέρον για κάποια πόλη ούτε και σχέση με τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε αυτή . Ενώ άλλες συστάδες επιχειρήσεων, τοπικά προσδιορισμένες στο αστικό επίπεδο, οι οποίες μάλιστα μπορεί να παίζουν ένα κεντρικό ρόλο στην τοπική οικονομία μιας πόλης, δεν θα σχετίζονται με τις προτεραιότητες έξυπνης εξειδίκευσης που έχουν αναδειχθεί σε περιφερειακό επίπεδο. Αυτή η αναντιστοιχία επηρεάζει την οικονομία της πόλης καθώς μπορεί να περιορίσει τις ευκαιρίες χρηματοδότησης από τα Διαρθρωτικά Ταμεία όταν αυτές επικεντρώνονται στην υποστήριξη των συστάδων επιχειρήσεων. Όμως είναι αυτές ακριβώς οι πόλεις που περισσότερο από άλλες χρειάζονται υποστήριξη από την πολιτική συνοχής ώστε να αλλάξουν τις τοπικές τους οικονομίες προς μια νέα θέση και κατάσταση.

Ο Άλφρεντ Μάρσαλ ήταν ένας από τους πρώτους οικονομολόγους που έγραψε για τις βιομηχανικές περιοχές το 1919. Τόνισε τις συνεργατικές πλευρές και σχέσεις μεταξύ των επιχειρήσεων που βρίσκονταν σε τέτοιες βιομηχανικές και αλληλοεξαρτώμενες περιοχές. Εξήγησε το πώς η πόλη λειτουργούσε στη βάση ενός εξειδικευμένου καταμερισμού εργασίας μεταξύ των εταιρειών με την απαραίτητη όμως ταυτόχρονα υποστηρικτική υποδομή. Τη χαρακτήρισε ως ένα εργοστάσιο χωρίς τοίχους για την παραγωγή συγκεκριμένων αντικειμένων, φέρνοντας ως παράδειγμα ένα μαχαίρι που είχε κατασκευαστεί στο Σέφιλντ, και το οποίο «πέρασε» από πολλά γειτονικά εργοστάσια προτού τελικά τυλιχθεί και πουληθεί. Στις μοντέρνες οικονομίες οι σχέσεις έχουν αλλάξει, μολονότι φαίνεται ότι οι συγγενείς εργασίες ή η εγγύτητα εξακολουθούν να αποτελούν χαρακτηριστικά των επιχειρηματικών οικοσυστημάτων. Μάλιστα όταν μελετάμε το περιβάλλον των Ευρωπαϊκών νεοφυών επιχειρήσεων αντιλαμβανόμαστε ότι είναι συχνά συγκεκριμένες οι γειτονιές σε έναν περιορισμένο αριθμό πόλεων οι οποίες έχουν σχέση με βασικού τύπου νεοφυών επιχειρήσεων, όπως είναι οι εταιρείες τεχνολογίας και πληροφορικής. Η έρευνα που έχει δημοσιευθεί σχετικά με την μικρογεωγραφία τέτοιου είδους συστάδων επιχειρήσεων είναι σχετικά μικρή, αλλά είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι η εγγύτητα και τα κοινωνικά δίκτυα παίζουν έναν σημαντικό ρόλο στη γέννηση τους.

Και άλλες δυνάμεις όμως παίζουν το ρόλο τους. Η εγκατάλειψη τμημάτων των πόλεων από παλαιότερα και ξεπερασμένα επαγγέλματα δημιουργεί συχνά νέες ευκαιρίες για νέους δημιουργούς. Εκεί που πηγαίνουν οι δημιουργοί ακολουθούν οι επιστήμονες τεχνολογίας και πληροφορικής και άλλοι νεοφυείς επιχειρηματίες, απολαμβάνοντας συχνά την πρόκληση και τον ενθουσιασμό αυτών των περιοχών μετάβασης. Όμως καθώς περνά ο καιρός η αξία των ιδιοκτησιών αυξάνεται και τελικά η αναβάθμιση των υποβαθμισμένων αυτών περιοχών αρχίζει να διώχνει τις επιχειρήσεις. Η αναβάθμιση των περιοχών συνήθως συμβαίνει έξω ή ανεξάρτητα από το σύστημα σχεδιασμού της πόλης. Και έτσι όταν έχουν πια αυτές οι επιχειρήσεις εδραιωθεί, ο κεντρικός σχεδιασμός σπάνια κάνει κάτι για να τις προστατεύσει.

Όμως η καινοτομία στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι κατά κύριο λόγο συγκεντρωμένη στο ανώτερο σύνορο της αστικής ιεραρχίας και στην λεγόμενη «Μπλε Μπανάνα» (Blue Banana) η οποία εκτείνεται από το Λονδίνο, το Μάντσεστερ και το Μπέρμιγχαμ στο Μιλάνο και το Τορίνο της Ιταλίας. Αυτό ειδικά ισχύει για τα ερευνητικά προγράμματα που έχουν χρηματοδοτηθεί στο πλαίσιο της κάθε γενιάς ευρωπαϊκών χρηματοδοτικών προγραμμάτων. Παρά τις δύο δεκαετίες προσπαθειών μέσω της υποστήριξης της πολιτικής συνοχής, η απόκτηση μιας κουλτούρας καινοτομίας που θα άνθιζε έξω από τα όρια της Μπλε Μπανάνας έχει αποδειχτεί δύσκολη, κυρίως όταν αφορά σε μικρότερες αστικές και πιο αραιοκατοικημένες περιοχές.

Σχέδιο 2: Η Μπλε Μπανάνα (Blue Banana) στην Ευρώπη. Πηγή Reclus 1989

Ένα βασικό στοιχείο μιας επιτυχημένης πολιτικής για την καινοτομία τόσο για τις πόλεις όσο και για τις περιφέρειες είναι έννοια του τριπλού και τετραπλού έλικα.

Οι επιτυχημένοι τριπλοί έλικες έχουν πυκνές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων και των ερευνητικών υποδομών της περιοχής. Αυτές διευκολύνονται και υποστηρίζονται από το δημόσιο τομέα, συχνά μέσω της δημιουργίας εξ αποστάσεως υπηρεσιών ανάπτυξης όπως το Brainport στο Αϊντχόφεν, την επικεφαλής πόλη του Δικτύου URBACT CHANGE. Ο τετραπλός έλικας προχωρά ακόμη παραπέρα εμπλέκοντας την κοινωνία των πολιτών στην ανάπτυξη νέων προϊόντων και διαδικασιών. Αυτό είναι πολύ σημαντικό τόσο για τη δοκιμή και τον έλεγχο νέων προϊόντων όσο και για την από κοινού παραγωγή, σχεδιασμό και δημιουργία νέων υπηρεσιών. Υπάρχει δυνατή επικάλυψη με το κίνημα Living Lab το οποίο προσφέρει την πόλη και τις κοινότητές της ως περιοχές ελέγχου και δοκιμών για νέες εξελίξεις. Το URBACT έχει εργαστεί εκτενώς πάνω σε θέματα γύρω από τους δεσμούς επιχειρηματικότητας και έρευνας, συμπεριλαμβάνοντας στα δίκτυα του το REDIS με επικεφαλής το Μαγδεμβούργο και το eUniversities με επικεφαλής το Ντελφτ. Παραδείγματα καλών πρακτικών της τριπλής έλικας τονίστηκαν στην πρόσφατη έκδοση URBACT New Economies, όπου αναφέρονταν το Αϊντχόφεν, το Δουβλίνο και το Σαν Σεμπαστιέν.

Η Έξυπνη Εξειδίκευση, οι πόλεις και το URBACT

Παρά τις δυνατότητες από τις διαθέσιμες για την Έξυπνη Εξειδίκευση πηγές χρηματοδότησης που βρίσκονται συγκεντρωμένες στις σχετικές επενδυτικές προτεραιότητες των νέων Επιχειρησιακών Προγραμμάτων των Διαρθρωτικών Ταμείων [1], ανεπίσημα στοιχεία από τις δέκα πόλεις [2] του Δικτύου URBACT In Focus δείχνουν ότι οι πόλεις έχουν πολλές φορές αποκλειστεί από τη σχετική συζήτηση. Αυτό επιδεινώνει το ρίσκο της αναντιστοιχίας μεταξύ των περιφερειακών στρατηγικών και του τι συμβαίνει στις πόλεις. Η διαδικασία της «επιχειρηματικής ανακάλυψης» η οποία υποτίθεται ότι τροφοδοτεί τη συζήτηση νεο-αναδυόμενων τομέων και τεχνολογιών έχει συχνά υπάρξει επιφανειακή και σύμφωνα με τον Miguel Rivas, επικεφαλής εμπειρογνώμονα του Δικτύου, δεν ενέπλεξε αρκετά τους παίκτες των πόλεων. Το αποτέλεσμα είναι ότι πολλές από τις στρατηγικές της Έξυπνης Εξειδίκευσης έχουν τοποθετηθεί στο ράφι. Θα χρειαστεί οι πόλεις οι ίδιες να τις φέρουν στη ζωή και να τις ενεργοποιήσουν.

Το In Focus απευθύνει αυτά τα ερωτήματα αναφορικά με το πώς οι πόλεις μπορούν να επωφεληθούν αλλά και να προωθήσουν τις στρατηγικές έξυπνης εξειδίκευσης και εξετάζει θεματικές σχετικά με τις συστάδες επιχειρήσεων (clusters), την επιχειρηματικότητα, τους νέους χώρους, το λεγόμενο branding, την αύξηση της ελκυστικότητας των πόλεων. Το Δίκτυο συμπεριλαμβάνει μεγάλες τεχνολογικά πόλεις όπως το Μπιλμπάο, το Πόρτο, το Μπορντώ, την Γκρενόμπλ, το Τορίνο και τη Φραγκφούρτη. Κάθε μία από αυτές τις πόλεις παρουσιάζει πολλές ευκαιρίες και μεγάλη γκάμα συστάδων επιχειρήσεων για να επιλέξει κανείς, εκτεινόμενη από το σχεδιασμό και την παροχή οικονομικών υπηρεσιών στη Φραγκφούρτη έως την Οπτοηλεκτρονική στο Μπορντώ. Επιπλέον, το Δίκτυο συμπεριλαμβάνει πόλεις σε περιοχές που εστιάζουν στην καινοτομία αλλά χωρίς να διαθέτουν τόσο μεγάλα κεφάλαια, και σε περιφέρειες με χαμηλότερα επίπεδα ανάπτυξης, συμπεριλαμβάνοντας την Plasencia (Extre Madura), την Bielsko Biala (Poland)  αλλά και τμήμα του Βουκουρεστίου.

Επιπλέον, το Δίκτυο URBACT Smart Impact, με επικεφαλής το Μάντσεστερ, διερευνά το ερώτημα του πως οι έξυπνες περιοχές μπορεί να αναπτυχθούν κάτω από τον εκρηκτικό τίτλο Smart Cities. Οι περιοχές αυτές αποτελούν συχνά τόπο για νέες συνεργασίες μεταξύ έρευνας και βιομηχανίας, αλλά και πεδίο δοκιμής για νέα προϊόντα και υπηρεσίες.

Οι πόλεις σε ολόκληρη την Ευρώπη μπορούν να μάθουν πώς είναι δυνατό να εμπλακούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στη διαδικασία της έξυπνης εξειδίκευσης. Ακόμη κι αν έχασαν το σχεδιασμό αυτής της «γενιάς» των στρατηγικών θα υπάρξουν ευκαιρίες να επηρεάσουν τον επόμενο κύκλο τους. Ακόμη πιο σημαντικό είναι να καταλάβουν τις διαδικασίες και τις ευκαιρίες που παρουσιάζουν οι στρατηγικές. Οι πόλεις σε κάθε περιφέρεια θα έπρεπε να διαβάζουν τη στρατηγική έξυπνης εξειδίκευσης της περιφέρειάς τους και των αντίστοιχων επιχειρησιακών προγραμμάτων, κάνοντας ταυτόχρονα επαφές με τις Διαχειριστικές Αρχές και σχεδιάζοντας τοπικά σχέδια για προγράμματα που προωθούν την καινοτομία. Το URBACT θα εκπονήσει εκδόσεις μαθημάτων για τις πόλεις σχετικά με το πώς μπορούν να είναι περισσότερο «έξυπνες» και πιο εξειδικευμένες έτσι ώστε να τροφοδοτήσουν τη συζήτηση και να χτίσουν την τεχνογνωσία τους.

Ευχαριστίες: Αυτό το άρθρο γράφτηκε πάνω στη μελέτη που πραγματοποιήθηκε από τον εμπειρογνώμονα του URBACT Miguel Rivas για το IN FOCUS, ένα δίκτυο με επικεφαλής το Μπιλμπάο. Η μελέτη αναμένεται να εκδοθεί τον Ιούλιο. Όλα τα σχόλια που εκφράζονται εδώ είναι του συγγραφέα.

[1]   Τυπικά κάτω από το Θεματικό Στόχο 1 του ΕΤΠΑ για την Καινοτομία

[2] Βλέπε Miguel Rivas 2016 In Focus: Smart specialisation at city level Baseline Report URBACT Forthcoming