Gemeengoed besturen, is dat wel mogelijk?

Creatieve gemeenschappen zijn al lang een vitaal element voor stadsvernieuwing: groepen mensen die helpen bij het verbeteren van stedelijke ruimten, gebouwen, initiatieven of diensten, en deze openstellen voor gebruik door de buurt om tegemoet te komen aan lokale behoeften. Voor stadsbesturen die op zoek zijn naar duurzame manieren om hun grondgebied te ontwikkelen kan het verder stimuleren van participatie van gemeenschappen een oplossing bieden. Zo heeft Napels (IT) bijvoorbeeld een governancemodel ingevoerd waarmee gemeenschappen publieke goederen kunnen beheren als "gemeenschappelijke goederen" - een oplossing die via het Civic eState-netwerk is overgedragen aan zes andere EU-steden. Dit collectieve beheer van zogenaamde 'urban commons' was het onderwerp van een recente URBACT City Festival sessie getiteld "Governing commons, is it even possible?". URBACT Expert Liat Rogel doet verslag.

In de context van stedelijke commons wordt de stad gezien als "een platform dat wordt gebruikt en geoptimaliseerd door burgers van alle achtergronden en sociale statussen", legt Cristijan Iaione, URBACT Lead Expert voor Civic eState en een expert op het gebied van stedelijke commons. Om een succesvol platform te zijn, moet de overheid eerst de voordelen erkennen die uit een dergelijke samenwerking kunnen voortvloeien. Ten tweede moet het nieuwe instrumenten en bestuursbeleid aannemen die burgers in staat stellen om verantwoordelijkheid te kunnen nemen.

Ook moeten de betrokken partijen, waaronder NGO's, en formele en niet-formele groepen, zichzelf erkennen als medewerkers, onderdeel van een gezamenlijke beweging die commons bevordert. Commons besturen betekent de juiste weg vinden om iets zo dynamisch, spontaan en beweeglijk als een gemeenschap te reguleren. Kan dat eigenlijk wel? Kan een stad een goed bestuur van commons garanderen zonder het risico te lopen het karakter van stedelijke gemeenschappen wordt aangetast? it zijn enkele van de belangrijkste vragen die Napels en hun Civic eState partners Amsterdam (NL) en Gdansk (PL) op het URBACT Festival hebben behandeld, samen met Turijn (IT) van het UIA - URBACT netwerk CO4CITIES.

Amsterdam: erkenning van de commons-beweging

Werken aan commons begint heel vaak met herkenning en identiteit, aldus Nathalie van Loon, Commons-coördinator bij de gemeente Amsterdam. "In Amsterdam is er een echte oude traditie van commons in de praktijk. Burgerparticipatie is een onderdeel geweest van stadsontwikkeling en mensen zijn gewend om te protesteren, verschillende oplossingen aan te dragen of consensus te verzamelen. Er is echter geen erkenning van de term 'commons' en geen gevoel van grotere identiteit tussen de verschillende belanghebbenden die in feite 'commoners' zijn. We moeten een nieuw verhaal opbouwen en ons aanpassen aan een wereldwijde beweging. Mensen herkennen zichzelf niet als deel van de beweging."

Een van de manieren om het identiteitsgevoel op gang te brengen en een gezamenlijke conversatie op gang te brengen was het maken van een catalogus van commons. "In Amsterdam hebben we kunstenaars gevraagd een stadscatalogus voor commons te maken. Het vertelt het verhaal van Amsterdamse commons, van verandering in de stad, en geeft concrete voorbeelden uit de lokale context. We hebben nu een netwerk van commoners en we zoeken naar manieren om aan buurtrechten te werken, maar we gaan beter samenwerken." Nathalie van Loon beschreef het integreren van de term 'publiek-common partnerschap' als een manier om de samenwerking te vergroten, een set van instrumenten op te bouwen om dit partnerschap te faciliteren, en om ervoor te zorgen dat de beweging zowel erkend wordt door alle belanghebbenden als duurzaam is op de lange termijn.

Napels: een stad gedwongen om buiten de gebaande paden te denken

Publiek-communautair bestuur is succesvol gebleken in Napels, waar in het afgelopen decennium een belangrijke ontwikkeling van instrumenten en methoden voor stedelijke commons heeft plaatsgevonden. Ervaringen die de stad deelde tijdens de recente URBACT Transfer Network Civic eState. Nicola Massella, uit Napels, beschreef hoe het stadsbestuur in de positie werd gebracht dat het met nieuwe instrumenten moest komen. Burgers en gemeenschappen eisten verlaten openbare ruimten op, namen ze in gebruik en stelden ze vervolgens ter beschikking van de bewoners, met culturele activiteiten en zelfs sociale diensten.

"Onze administratieve instrumenten werden ontwikkeld nadat de dingen al gebeurd waren", zegt Nicola Massella. "Als ambtenaren begrepen we dat we de toekomst van een wijk niet kunnen programmeren zonder samenwerking met de mensen die er wonen. We werden gedwongen om actie te ondernemen. We waren verbonden met het idee van de overheid en de mensen dwongen ons om out of the box te denken."

In Napels is de erkenning van formele en informele groepen gebaseerd op grondwettelijke waarden. De gemeenschap moet open toegang verlenen en sociaal inclusief en niet-discriminerend zijn. Als deze beginselen worden nageleefd, erkent de overheid de samenwerking en verleent zij diensten als water, elektriciteit en andere betaalbare diensten. Acht ruimtes in acht buurten zijn nu op deze manier in gebruik genomen. Of het nu gaat om een park of een strand, deze ruimten worden hoofdzakelijk gebruikt voor culturele initiatieven die de plaatselijke tradities in stand houden. Naast deze "immateriële" winst worden door de gemeenschappen ook sociale infrastructuur en diensten opgezet. Voorbeelden hiervan zijn ruimten waar tieners kunnen studeren, sociale ruimten voor ouderen of administratieve hulp voor immigranten. Deze structuren zijn relatief economisch toegankelijk en behouden hun kwaliteit in de loop van de tijd.  

Turijn: experimenteren met en testen van instrumenten in verschillende contexten

Verandering van mentaliteit is een belangrijk onderwerp als we het hebben over commons in Turijn. "Door te experimenteren met nieuwe instrumenten werd duidelijk dat deze verandering niet alleen nodig is binnen de gemeente, maar ook bij de lokale, non-profitorganisaties die gewoonlijk betrokken zijn bij het aanbieden van ruimtes of diensten aan de gemeenschap," aldus Giovanni Ferrero, stad Turijn. "Met Co-City hebben we lokale regelgeving getest met het doel commons te besturen. In onze testperiode heeft de stad het samenwerkingspact ontwikkeld. Het is gericht op een collaboratief bestuursmodel. Het impliceert een verandering van mentaliteit, een verandering van aanpak, zowel van de kant van de overheid als van de derde sector. Aan de ene kant heeft het publiek een gezaghebbende rol die moet veranderen; aan de andere kant zijn non-profitorganisaties - en de burgers die zij ondersteunen - gewend aan het doen van verzoeken aan het publiek. Beiden moeten hun rol hier veranderen."

Turijn heeft twee experimentele ruimtes ontwikkeld tijdens hun UIA Co-City project, en nu, als een manier om de collaborative governance tools voort te zetten en te ontwikkelen, werken ze samen met drie andere steden in het UIA-URBACT netwerk CO4CITIES. "We zullen blijven werken aan lokale regelgeving met als doel het besturen van commons en zullen profiteren van deze Europese uitwisseling." Een van de steden die bij het project betrokken zijn, is Gdansk, waar de kwestie van vertrouwen en rollen ook zeer relevant is.

Gdansk: vertrouwen opbouwen en loslaten

Magdalena Skiba, van de gemeente Gdansk, legde uit hoe het aanmoedigen van werk op het gebied van stedelijk gemeengoed "nog meer vergt van de overheid dan van de gemeenschappen. Gemeenschappen van actieve burgers zijn bereid om verantwoordelijkheid te nemen, maar de gemeente is niet per se bereid om 'de controle te verliezen'. De overheid moet leren een 'enabler' te worden en geen 'heerser'." Dit thema werd voor het eerst aangesneden in een eerder URBACT-project BoostInno, waar de stad werd gedefinieerd als een 'makelaar'. Magdalena Skiba voegde daaraan toe: "wij hebben in Gdansk ongeveer 15 jaar met lokale gemeenschappen samengewerkt. We waren blij te worden gepusht door de mogelijkheid van het werken aan een specifiek gebouw, in de richting van een verwant werk op onze Buurthuizen".

Buurthuizen worden door de gemeente aan plaatselijke NGO's gegeven in ruil voor de steun die zij verlenen via activiteiten voor de buurtbewoners. De stad neemt ook een deel van de onderhouds- en beheerskosten voor haar rekening. Toen Magdalena daarmee bezig was, werd het duidelijk dat "ook de lokale NGO's een mentaliteitsverandering nodig hebben: zij doen meestal alsof zij de eigenaars zijn en werken niet samen met de buurt. We zouden graag toewerken naar eigenaarschap van de gemeenschap". In een land met weinig vertrouwen in de overheid is het laatste punt uit Gdansk van cruciaal belang: "wij vertrouwen alleen onze naaste familie. Naar mijn mening is het belangrijkste dat er vertrouwen tussen de gemeenschappen en de overheid wordt opgebouwd. De rol van makelaar, niet om oplossingen af te dwingen, maar om ze mogelijk te maken."

Het antwoord op de vraag in de titel is inderdaad lastig. Een manier om het te formuleren is misschien een verandering van paradigma en aanpak. We moeten commons niet zien als iets dat we moeten besturen, maar eerder als iets dat we mogelijk moeten maken. misschien is de belangrijkste vraag niet hoe we moeten besturen, maar hoe we commons kunnen ondersteunen en hun duurzaamheid op lange termijn kunnen garanderen.

Meer lezen

Hoewel participatie van lokale belanghebbenden de kern vormt van de aanpak van URBACT, hebben de recente URBACT netwerken Civic eState en Co4Cities zich specifiek gericht op het medebeheer van stedelijk gemeengoed. Tot de URBACT-deskundigen op dit gebied behoren: Christian Iaione, directeur van LabGov; Levente Polyak, Lead Expert van CO4CITIES; en Mary Dellenbaugh-Losse, die onlangs een boek over dit onderwerp heeft gepubliceerd.

Dit artikel maakt deel uit van een reeks waarin de nieuwste uitdagingen op het gebied van duurzame stedelijke ontwikkeling worden verkend, gebaseerd op discussies met steden en deskundigen tijdens het URBACT City Festival 2021. De onderwerpen variëren van inspraak van de gemeenschap bij stadsvernieuwing en gender bij overheidsopdrachten, tot steden die klimaatverandering aanpakken. Bekijk de hoogtepunten van het festival hier.