Στέγαση με την πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων – βασικό συστατικό της αστικής πολιτικής για τη στέγαση

Τα συνεργατικά μοντέλα στέγασης που θέτουν τις ανάγκες των κατοίκων πάνω από το ιδιωτικό κέρδος ανεβάζoυν γενικότερα το επίπεδο των προτύπων σχετικά με την προσιτή και επαρκή στέγαση. Αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου χαρτοφυλακίου λύσεων στέγασης ‘cities engaging in the right to housing’ για « πόλεις που συμμετέχουν στο δικαίωμα στη στέγαση » - και είναι το θέμα μιας σειράς τριών διαδικτυακών σεμιναρίων που διοργανώνονται από κοινού από το URBACT και τις Αστικές Καινοτόμες Δράσεις (Urban Innovative Actions (UIA).
Η στέγαση με την πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων, η οποία συνήθως βασίζεται σε μορφές διακυβέρνησης που εξισορροπούν τις ατομικές επιθυμίες με τις συλλογικές ανάγκες και διασφαλίζουν την ποικιλομορφία μεταξύ των ενοικιαστών, μπορεί επίσης να δημιουργήσει τρόπους διαβίωσης που είναι καλύτερα προσαρμοσμένοι στην κάλυψη των σύνθετων κοινωνικοοικονομικών, υγειονομικών και περιβαλλοντικών αναγκών τόσο των ατόμων, κοινοτήτων όσο και των πόλεων στον 21ο αιώνα.

«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η συνεργατική στέγαση θα γίνει όλο και πιο σημαντική καθώς περιλαμβάνει επίσης το στοιχείο υποστήριξης και αλληλεγγύης που θα αναζητήσουν πολλοί άνθρωποι».

Μιχάλης Γουδής, Διευθυντής Επικοινωνίας στο Housing Europe

Σε αυτό το άρθρο, παρουσιάζουμε και διερευνούμε τους κύριους τύπους συνεργατικών και κοινοτικών προγραμμάτων στέγασης που συζητήθηκαν στο διαδικτυακό σεμινάριο  που έλαβε χώρα στις 24 Απριλίου, 2020, και εξετάζουμε τη συμβολή τους στην κάλυψη σύγχρονων κοινωνικών αναγκών. Στη συνέχεια στο εν λόγω άρθρο γίνεται αναφορά για το τι μπορεί να γίνει περισσότερο σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την υποστήριξη τέτοιων λύσεων ως μέρος μιας ευρύτερης προσέγγισης που βασίζεται στο δικαίωμα στη στέγαση.

Κατανόηση της ποικιλομορφίας της στέγασης με την πρωτοβουλία τοπικών κοινοτήτων

Μια ποικιλία αλληλένδετων όρων χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν πτυχές ή μορφές στέγασης με την πρωτοβουλία των κοινοτήτων. Σε αυτούς περιλαμβάνονται όροι όπως «συλλογική», «συνεργατική», «συμμετοχική» και «αυτο-οργανωμένη» στέγαση, καθώς και έννοιες όπως «συνεκτικότητα», «κοινωνική παραγωγή κατοικιών» και «αυτο-κατασκευή». Η συμμετοχή των τελικών χρηστών και η συλλογική λήψη αποφάσεων είναι κοινά θέματα, μαζί με τα οράματα της στέγασης και της γης ως κοινά αγαθά.

Αυτά τα μοντέλα θεωρούνται ευρέως ως μια προσέγγιση για τη συμπλήρωση δημοσίων ή δημοτικών συστημάτων στέγασης, που υπερβαίνουν την απλή παροχή πρωτογενών αναγκών στέγασης. Συνήθως καθοδηγούνται από κίνητρα, όπως οι προσιτές τιμές, η λαχτάρα για κοινοτική ζωή και κοινωνική ένταξη, καθώς και προοδευτικές ατζέντες γύρω από την ισότητα των φύλων, την περιβαλλοντική βιωσιμότητα και τη δημογραφική μετάβαση.

Τα συνεργατικά μοντέλα στέγασης μπορούν επομένως να είναι σημαντικές πηγές κοινωνικής συνοχής στις ευρωπαϊκές πόλεις, ξεπερνώντας διάφορες μορφές κοινωνικής απομόνωσης και στέρησης υλικών αγαθών. Η ποικιλία των προσεγγίσεων που διερεύνησαν οι ακτιβιστές έχει μετατρέψει επίσης τη στέγαση σε ένα σημαντικό πεδίο καινοτομίας σε θέματα όπως η εμπλοκή της κοινότητας, η κοινωνική ένταξη, η οικονομία αλληλεγγύης, η ηθική χρηματοδότηση και ο συμμετοχικός σχεδιασμός.

Η Δρ Darinka Czischke, ερευνήτρια στο TU Delft, μιλώντας στο διαδικτυακό σεμινάριο, τόνισε ότι η συλλογική μορφή συστέγασης έχει περάσει από διάφορες μεταλλάξεις τον περασμένο αιώνα. Μία από τις πιο καθιερωμένες μορφές συλλογικής συστέγασης είναι η συνεταιριστική στέγαση, η οποία εμφανίστηκε στις αρχές του 1900 ως μέρος του ευρύτερου συνεταιριστικού κινήματος.

Συλλογική  συστέγαση στο Global North, Δρ Darinka Czischke

Διαφορετικές κοινωνικές και τεχνολογικές τάσεις αργότερα πρόσθεσαν τα «σημάδια» τους στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων σε σχέση με τη δημόσια στέγαση και τη στέγαση της ελεύθερης αγοράς. Σε αυτά περιλαμβάνονται το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων της δεκαετίας του ‘60, το οποίο επηρέασε τη δημιουργία των πρώτων Κοινοτικών Κτηματολογικών Καταπιστευμάτων (CLTs), και τα απελευθερωτικά κινήματα της δεκαετίας του ‘70 που οδήγησαν σε νέες μορφές συλλογικής ζωής.

Πιο πρόσφατα, η παγκόσμια στεγαστική κρίση της νέας χιλιετίας ώθησε μια νέα γενιά ακτιβιστών για το θέμα της στέγασης , οι οποίοι βοήθησαν στη δημιουργία συνεταιρισμών με την πρωτοβουλία των κατοίκων, της αυτοδιαχειριζόμενης συλλογικής συστέγασης και των CLTs.

Στο διαδικτυακό μας σεμινάριο, επικεντρωθήκαμε σε τρία μοντέλα - τον συνεταιρισμό, τα κοινοτικά καταπιστεύματα γης (CLTs) και τη συλλογική συστέγαση  - μέσω των Αστικών Καινοτόμων Δράσεων ( UIA) και παραδείγματα των πόλεων του URBACT . Ήταν μια ευκαιρία να ακούσουμε τις απόψεις από εκλεγμένα μέλη, δημόσιους υπαλλήλους, ακτιβιστές και άλλες ενεργές φωνές στον τομέα. Στις ακόλουθες ενότητες, ρίχνουμε μια πιο λεπτομερή ματιά σε μερικές από αυτές τις μορφές στέγασης.

Συνεταιριστική στέγαση: μια σχετική προσέγγιση

Ο Andreas Wirz, μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Ελβετικής Συνεταιριστικής Εταιρείας Στέγασης (Swiss Housing Cooperative Association), εξήγησε ότι η χώρα του έχει μακρά παράδοση στις πρακτικές συνεταιριστικής ιδιοκτησίας. Όσον αφορά αυτή την παράδοση σημαντική ώθηση δόθηκε στη δεκαετία του ‘80 καθώς αυξήθηκε και ο νέος ενθουσιασμός για εναλλακτικούς τρόπους διαβίωσης. Σήμερα, στη Ζυρίχη , υπάρχουν περίπου 35.000 συνεταιριστικές μονάδες στέγασης και το 25% όλων των ενοικιαζόμενων διαμερισμάτων δεν είναι κερδοσκοπικά.

Οι συνεταιρισμοί στέγασης προσφέρουν μια μεγάλη ποικιλία μεγεθών και κατόψεων μεμονωμένων κατοικιών, σε συνδυασμό με κοινόχρηστες εγκαταστάσεις. Τέτοια μοντέλα μπορούν επομένως να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στις ανάγκες της κοινότητας, καθώς και στις ανάγκες των διαφορετικών οικογενειών και ατόμων, με τρόπους που δεν είναι μόνο ο πιο προσιτός τρόπος διαμονής στην Ελβετία, αλλά επίσης χρησιμοποιούν λιγότερο χώρο από τις εναλλακτικές μορφές στέγασης.

Μικτή ποικιλομορφία με διαφορετικούς τύπους και μεγέθη διαμερισμάτων στο Συνεταιρισμό Kalkbreite Ζυρίχη, Kalkbreite, 2014

Το ελβετικό μοντέλο, με το καθιερωμένο οικοσύστημα συνεταιριστικών κατοικιών, βασίζεται σε ισχυρή συνεργασία με δημόσιους φορείς. Στη Ζυρίχη, για παράδειγμα, οι τοπικές και περιφερειακές επιδοτήσεις στέγασης συμπληρώνονται από ομοσπονδιακές εγγυήσεις στεγαστικών δανείων και ένα κεντρικό γραφείο για μη κερδοσκοπική κατασκευή κατοικιών. Επιπλέον, η Ελβετική Ένωση Συνεταιρισμών Στέγασης βοηθά τα νέα στεγαστικά έργα με ανακυκλούμενα κεφάλαια, ταμεία αλληλεγγύης και συμμετοχή στο κεφάλαιο.

Οι συνεταιρισμοί στέγασης δεν περιορίζονται σε περιοχές με μακρά παράδοση στις συνεταιριστικές μορφές συνεργασίας. Στο Chemnitz , επικεφαλής πόλη - εταίρος του δικτύου μεταφοράς URBACT ALT / BAU επικεντρώθηκε στην ενεργοποίηση αχρησιμοποίητων και υποβαθμισμένων αποθεμάτων κατοικιών, οι πρώτοι συνεταιρισμοί στέγασης κατασκευάστηκαν από το μηδέν.

Ο Volker Tzschucke, ένας από τους ιδρυτές ενός πρωτοποριακού στεγαστικού συνεταιρισμού στο Chemnitz εξήγησε στο διαδικτυακό σεμινάριο πώς μια οργανικά αναπτυσσόμενη ομάδα φίλων και γνωστών άνοιξε ένα νέο πρότυπο στέγασης στην πόλη με τη βοήθεια μιας τοπικής συνεταιριστικής τράπεζας που ακολούθησε πλήρως την πρωτοβουλία. Σε μια συρρικνούμενη πόλη όπως το Chemnitz, το συνεταιριστικό μοντέλο στέγασης μπορεί να είναι ένα σημαντικό μέσο για την αναγέννηση κενών κτιρίων και διαμερισμάτων με την πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων.

Κοινοτικά Καταπιστεύματα Γης (CLTs) – μια πολύτιμη εναλλακτική λύση για την καταπολέμηση της κερδοσκοπίας ακινήτων

Ένα βασικό χαρακτηριστικό του Κοινοτικού Καταπιστεύματος Γης (CLT), όπως εξήγησε ο Arthur Cady εξ ονόματος της CLT Brussels (CLTB) στο διαδικτυακό σεμινάριο, είναι ότι προστατεύει τη γη και τη στέγαση από την κερδοσκοπία ακινήτων. Αυτό γίνεται με την «απόκτηση γης και τη μίσθωση με μακροχρόνια μίσθωση εδάφους στους ιδιοκτήτες του κτιρίου που βρίσκονται στην ίδια γη». Με αυτόν τον μηχανισμό, η γη διατηρείται σε ένα καταπίστευμα και μόνο τα κτίρια πωλούνται σε σταθερές τιμές που διατηρούνται μόνιμα προσιτές.

Σε αντίθεση με άλλα προσιτά προγράμματα ιδιοκτησίας κατοικιών, όπου οι δημόσιες επιδοτήσεις πρέπει να ολοκληρώσουν την τιμή που πρέπει να καταβληθεί για την αγορά ή ενοικίαση κατοικιών, τα CLT απαιτούν μόνο μία αρχική επένδυση για την αγορά γης και την ανέγερση ή ανακαίνιση των κτιρίων. Αυτή είναι η καινοτόμος προσέγγιση που δοκιμάζεται επί του παρόντος στο έργο των UIA CALICO, όπου η δημόσια χρηματοδότηση ήταν ζωτικής σημασίας για την αγορά της γης και για να καταστεί δυνατή η διατήρηση της τιμής των μονάδων σε προσιτές τιμές για τις πιο ευάλωτες ομάδες.

Ως ένα μοντέλο που βασίζεται κυρίως στην ιδιοκτησία κατοικίας, οι συμμετέχοντες στο διαδικτυακό σεμινάριο ρώτησαν τι θα συνέβαινε εάν οι ιδιοκτήτες των CLT ήθελαν να πουλήσουν. Οι ιδιοκτήτες επιτρέπεται να πωλούν στην ίδια τιμή της αγοράς συν 25% της προστιθέμενης αξίας, ανεξάρτητα από το πόσο καιρό έχουν ζήσει εκεί, διατηρώντας έτσι την τιμή της συναλλαγής κάτω από την τιμή της αγοράς.

Οι κάτοικοι του Κοινοτικού Καταπιστεύματος Βρυξελλών (Community Land Trust Bruxelles –CLTB) είναι όλοι επιλέξιμοι για κοινωνική στέγαση, καθιστώντας το CLTB ως επίσημα αναγνωρισμένο πάροχο κοινωνικής στέγασης με τακτικές επιδοτήσεις από την Περιφέρεια των Βρυξελλών. Το έργο CALICO περιλαμβάνει ένα πρόγραμμα για ανύπαντρες γυναίκες με παιδιά καθώς και νέους και ηλικιωμένους κατοίκους, με εγκαταστάσεις φροντίδας και υπηρεσίες ενσωματωμένες στο πρόγραμμα στέγασης.

Το CLTB διαθέτει ένα σύστημα δημοκρατικής διακυβέρνησης που περιλαμβάνει όχι μόνο τις δημόσιες αρχές και τους κατοίκους αλλά και τους γείτονες και τους εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών. Αυτό επιτρέπει στην ευρύτερη αστική κοινότητα να έχει μερίδιο και λόγο στη διαδικασία ανάπτυξης. Οι προσπάθειες κοινοτικής συμμετοχής του CLTB περιλαμβάνουν επίσης την κατάρτιση ατόμων για τη διαχείριση της συνιδιοκτησίας, τη δημιουργία χώρων κοινότητας για χρήση από τοπικές ενώσεις, καθώς και τη διάθεση γης για τοπικές πρωτοβουλίες.

Τελευταίες τάσεις και επιτεύγματα στη συλλογική συστέγαση

Σήμερα, η Ευρώπη μετρά 109 CLT στην Αγγλία και την Ουαλία, 22 στη Γαλλία, 4 στο Βέλγιο και πολλά άλλα υπό δημιουργία στην Ιρλανδία, τις Κάτω Χώρες και τη Γερμανία, συμπεριλαμβανομένης της υποστήριξης από ένα έργο του INTERREG «Βιώσιμη Στέγαση για Πόλεις χωρίς Αποκλεισμούς και Συνεκτικές Πόλεις» (Sustainable Housing for Inclusive and Cohesive Cities’ -SHICC), το οποίο επιδιώκει να υποστηρίξει τη δημιουργία πιο επιτυχημένων CLT σε πόλεις στην περιοχή της Βορειοδυτικής Ευρώπης, 2017-2020.

Το πρώτο γερμανικό CLT βρίσκεται στο αρχικό στάδιο της σύλληψης του στο Βερολίνο, μια πόλη που φιλοξενεί ήδη περισσότερα από 500 έργα συλλογικής συστέγασης, αλλά όπου η γη ήταν σχεδόν απρόσιτη τα τελευταία χρόνια. Όπως εξήγησε στο διαδικτυακό σεμινάριο ο Michael LaFond, ιδρυτής του Ινστιτούτου Δημιουργικής Βιωσιμότητας (Institute of Creative Sustainability) και της βάσης δεδομένων cohousing berlin ,  τα CLT προσφέρουν μια μαθησιακή διαδικασία που φέρνει την εμπειρία της συλλογικής και της συνεταιριστικής συστέγασης σε άλλο επίπεδο.

Το CLT του Βερολίνου - που ονομάζεται Stadt Boden Stiftung- θα είναι ένα «ίδρυμα πολιτών», ένας δημοκρατικά ελεγχόμενος τοπικός οργανισμός με άμεση συμμετοχή των κατοίκων, της γειτονιάς, χορηγών, δημόσιων φορέων καθώς και εμπειρογνωμόνων. Πέρα από τα μεμονωμένα σχέδια στέγασης, το CLT του Βερολίνου θα επιτρέψει έτσι στους ακτιβιστές για τη στέγαση να οικοδομήσουν ένα πιο συνεκτικό πλαίσιο πολιτικής, στενότερη συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση, ευρύτερες δημοκρατικές δομές λήψης αποφάσεων και μια πιο σταθερή, μακροπρόθεσμη προοπτική για συλλογική στέγαση στην πόλη .

Άλλες μορφές συλλογικής συστέγασης έχουν επίσης δοκιμαστεί σε λιγότερο ευνοϊκά θεσμικά περιβάλλοντα. Σε ένα πλαίσιο με ελάχιστη παράδοση στη συνεργασία μεταξύ του Δημόσιου-πολίτη και έναν ταχέως συρρικνούμενο δημόσιο τομέα στέγασης, η περιφέρεια Zugló στη Βουδαπέστη ασχολήθηκε με την ανάπτυξη του E-Co-Housing που χρηματοδοτείται από την UIA , ένα έργο για τη δημιουργία μιας νέας, περιβαλλοντικά βιώσιμης κοινότητας.

Η Rebeka Szabó, αναπληρωτής δήμαρχος της περιοχής, εξήγησε ότι η φιλοδοξία του Zugló είναι να δημιουργήσει ένα πρωτότυπο για ένα οικονομικά εφικτό και περιβαλλοντικά βιώσιμο σύστημα κοινωνικής στέγασης που μπορεί να αναπαραχθεί σε τοπικό επίπεδο χωρίς την ανάγκη κρατικής στήριξης. Σε συνεργασία με εταιρείες «πράσινης τεχνολογίας», περιβαλλοντικές και κοινωνικές ΜΚΟ και ένα πανεπιστήμιο, το δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου έχει δεσμεύσει μια ομάδα εστίασης για να σχεδιάσει ένα συγκρότημα κατοικιών με κοινοτικούς χώρους, κοινόχρηστες εγκαταστάσεις και έξυπνες τεχνολογικές λύσεις, οι οποίες, για παράδειγμα, θα επιτρέψουν στους μελλοντικούς κατοίκους να παρακολουθούν την κατανάλωση ενέργειας.

Συλλογική συστέγαση – ποιος ο ρόλος της για στήριξη από την ΕΕ;

Ενώ η συλλογική συστέγαση δεν μπορεί να λύσει όλες τις προκλήσεις στέγασης της Ευρώπης, διαφορετικά μη κερδοσκοπικά καθεστώτα γαιοκτησίας μπορούν να αποτελέσουν μέρος της λύσης. Μπορούν να διαδραματίσουν βασικό ρόλο στην ικανοποίηση ορισμένων από τις πιο πιεστικές ανάγκες της Ευρώπης - που επιδεινώνονται από τον αντίκτυπο της Covid-19 - γύρω από τις ανισότητες στέγασης, τον κοινωνικό αποκλεισμό, τη βιωσιμότητα και πολλά άλλα. Βάζει σε πρώτη μοίρα τους κατοίκους και την κοινότητα, θέτει τη διακυβέρνηση στο επίκεντρο των πρωτοβουλιών της και παρέχει μοντέλα για προσιτές και περιβαλλοντικά βιώσιμες κατοικίες.

Οι πόλεις φέρουν τη σημαντικότερη ευθύνη για να διασφαλίσουν ότι οι πολίτες τους επωφελούνται από την πρόσβαση σε επαρκή και προσιτή στέγαση. Ταυτόχρονα, σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης, του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου +, της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων, του Invest EU και άλλων μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στη στήριξη τέτοιων προσπαθειών . Αυτό περιλαμβάνει επίσης τη δικτύωση πόλεων που υποστηρίζονται από το URBACT, την πιλοτική εφαρμογή καινοτόμων συστημάτων μέσω της UIA και άλλων πρωτοβουλιών ανταλλαγής όπως το housing2030.

Ήδη, η Αστική Ατζέντα για την ΕΕ (UAEU) έχει διαδραματίσει βασικό ρόλο υποστηρίζοντας μια συγκεκριμένη εταιρική σχέση για την προσιτή στέγαση- με τη συγκέντρωση εκπροσώπων πόλεων, κρατών μελών και διαφόρων ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων και πρωτοβουλιών - που συμφώνησε σε ένα κοινό σχέδιο δράσης (Action Plan) τον Δεκέμβριο του 2018, επικεντρώθηκε σε «βελτίωση της νομοθεσίας», «καλύτερη γνώση και διακυβέρνηση» και «καλύτερη χρηματοδότηση».

Η κοινή δραστηριότητα μάθησης των URBACT και UIA γύρω από «πόλεις που συμμετέχουν στο δικαίωμα στη στέγαση» βασίζεται άμεσα σε αυτό και σε άλλες συνεργασίες της ΕΕ UA. Συγκεκριμένα, αυτό το πρώτο διαδικτυακό σεμινάριο URBACT-UIA για εναλλακτικά μοντέλα στέγασης με την πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων ευθυγράμμισε και υποστήριξε τις συστάσεις στο Σχέδιο Δράσης της Εταιρικής Σχέσης για καλή πολιτική στέγασης και διακυβέρνηση τόσο σε τοπικό, περιφερειακό, όσο και σε εθνικό και κοινοτικό επίπεδο.

Ο Μιχάλης Γουδής έκλεισε το διαδικτυακό σεμινάριο λέγοντας ότι η ενίσχυση αυτού του τύπου ανταλλαγής μάθησης αποτελεί σαφή συμβολή για το μέλλον, μετατρέποντας τον Χάρτη των Κοινωνικών Δικαιωμάτων της ΕΕ (ΕU Charter of Social Rights) και τον Ευρωπαϊκό Πυλώνα των Κοινωνικών Δικαιωμάτων (European Pillar of Social Rights ) σε έναν «φακό» για όλες τις πολιτικές της ΕΕ.

Αναζητήστε μελλοντικά διαδικτυακά σεμινάρια από το URBACT-UIA που καλύπτουν το ευρωπαϊκό ταξίδι των πόλεων προς το δικαίωμα στη στέγαση (right to housing) .

Εγγραφείτε τώρα για το επόμενο διαδικτυακό σεμινάριό μας αποκλειστικά για τον αποκλεισμό από τη στέγαση.

Χάσατε το διαδικτυακό σεμινάριο της 24^ης Απριλίου 2020; Παρακολουθήστε το πλήρως εδώ στο κανάλι URBACT στο Youtube.