Πόλεις που επενδύουν στην καθημερινή επαφή με την κληρονομιά και τον πολιτισμό τους στην Ελλάδα και την Κύπρο: Μετατρέποντας τους πολίτες σε ενεργούς

Η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, η σύνδεσή της με τον τουρισμό και ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζει το “όνομα” (brand name) μιας πόλης, την καθιστά σημαντική προτεραιότητα για τις πόλεις της Ελλάδας και της Κύπρου στην προσπάθειά τους να ξεπεράσουν τις επιπτώσεις της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Για τη Λεμεσό, το έργο ανάπλασης του κέντρου της συνδέθηκε με την προβολή των ιστορικών μνημείων στη βάση μιας ευρύτερης συνεργασίας μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, όπως επίσης της συμβολής του εθελοντισμού. Η ανάπλαση του κέντρου έχει θετικές οικονομικές επιπτώσεις για ολόκληρη την πόλη της Λεμεσού.

Το Ηράκλειο, μια τουριστική πόλη με αεροδρόμιο που δέχεται περισσότερους από 3 εκατομμύρια επισκέπτες,  κάνει ένα νέο άλμα στο στρατηγικό του σχεδιασμό για να ισχυροποιήσει την ταυτότητά του ως “έξυπνη πόλη”, κάτι που βρίσκει επίσης εφαρμογή και στην τουριστική κληρονομιά του. Προσφέροντας γρήγορη και δωρεάν σύνδεση Wi-Fi  προς όλους στην πόλη, επιτρέπει στους επισκέπτες να χρησιμοποιούν ηλεκτρονικούς οδηγούς στις ηλεκτρονικές τους  συσκευές (ή μπορούν να χρησιμοποιούν τα tablets των Info-points) για να μπορούν να λαμβάνουν πληροφορίες, εικόνες, κλπ.  για τα σημαντικότερα αξιοθέατα, διαδρομές, γεγονότα, την ιστορία της πόλης, το μινωικό πολιτισμό, τη δημόσια τέχνη κλπ.  Στόχος είναι να προβληθούν και άλλα σημαντικά αξιοθέατα της πόλης πέρα από την Κνωσό και το Αρχαιολογικό Μουσείο, όπως  η οχύρωση της πόλης και οι παλιές εκκλησίες,  για να μπορέσουν οι τουρίστες να τα επισκεφτούν. Ο κ. Κωστής Μοχιανάκης, γενικός διευθυντής του Δήμου Ηρακλείου, πιστεύει ότι  “η πόλη του Ηρακλείου, παρέχοντας την ταχύτερη ελεύθερη σύνδεση στο διαδίκτυο σε όλη την Ελλάδα, προσφέρει επίσης ευκαιρίες για την προώθηση της κληρονομιάς. Είμαστε αρκετά τυχεροί που διατηρήσαμε τα αρχεία της πόλης από το 1200 μΧ, συμπεριλαμβανομένων των αρχιτεκτονικών σχεδίων της πόλης. Αυτό σημαίνει ότι θα μπορούσαμε εύκολα να χρησιμοποιήσουμε τις νέες τεχνολογίες για να αναπαραστήσουμε ψηφιακά την πόλη σε διαφορετικές περιόδους της ιστορίας της".

Τα μέτρα λιτότητας έχουν αναπόφευκτα επηρεάσει τις δαπάνες στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς Πόσο εύκολο μπορεί να είναι για μια πόλη να δικαιολογεί τις δαπάνες σε αυτό το τομέα και σε τι είδους δράσεις θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα;  Και το σημαντικότεροι, πώς μπορούν αυτές οι δράσεις να είναι ανοικτές προς όλες τις πληθυσμιακές ομάδες;

Πριν από τέσσερις μήνες έπιασα τον εαυτό μου να σκέφτεται πάνω σε αυτά τα ερωτήματα καθώς παρατηρούσα τους επισκέπτες σε μία από τις εκθέσεις που διοργανώθηκαν στο πλαίσιο της διάσημης εκδήλωσης Documenta στην Αθήνα. Στο νεοϊδρυθέν Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Αθήνας δεν μπορούσα να μην παρατηρήσω ότι το περιπλανώμενο κοινό της έκθεσης ήταν πολύ συγκεκριμένο, αποτελούμενο κυρίως από ξένους επισκέπτες και ελάχιστους ντόπιους. Αυτό το γεγονός σηματοδότησε αντιπαραθέσεις  και επικριτικά σχόλια στα Ελληνικά Μέσα Ενημέρωσης σχετικά με την οργάνωση της εκδήλωσης: δεν υπήρχε αρκετή πληροφόρηση, ο συντονισμός της έκθεσης παρουσίαζε αδυναμίες, τα μηνύματα δεν ήταν προφανή και κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι ένα τέτοιο γεγονός δεν προορίζεται για ένα ευρύτερο κοινό. Ορισμένα από τα εκθέματα ήταν πράγματι πολύ ενδιαφέροντα όπως η σκαλισμένη στο χέρι μαρμάρινη σκηνή - ένα σχόλιο για την προσφυγική κρίση - στο λόφο απέναντι από την Ακρόπολη, που έγινε σύμβολο της έκθεσης Documenta 14, ωστόσο η έκθεση σε γενικές γραμμές προκάλεσε ανάμεικτες αντιδράσεις.

 Δεν είναι εύκολος στόχος να γίνει η πολιτιστική κληρονομιά και ο πολιτισμός προσβάσιμα σε όλους. Αυτή τη χρονιά, στην Αθήνα δεν ήταν μόνο η έκθεση Documenta που δημιούργησε αντιπαράθεση: το άνοιγμα ενός νέου πολιτιστικού χώρου υψηλού κύρους - σχεδιασμένο από τον Renzo Piano - το Πολιτιστικό Κέντρο Σταύρος Νιάρχος, το οποίο θα φιλοξενήσει την Εθνική Βιβλιοθήκη και την Όπερα και αποτελεί δωρεά ιδιωτικών κεφαλαίων στο ελληνικό κράτος, δημιούργησε συζητήσεις σχετικά με την ανάγκη υλοποίησης αυτού του είδους των έργων ορόσημο για την πόλη. Θα είναι ο ημερήσιος αριθμός των επισκεπτών επαρκής για να δικαιολογεί και να υποστηρίζει τις δαπάνες;  Είναι ακόμα πολύ νωρίς για να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά. Ένα καθημερινό πολιτιστικό πρόγραμμα με ελεύθερη είσοδο και μια οργανωμένη προσπάθεια για την ανάπτυξη/προσέλκυση του κοινού για την Εθνική Βιβλιοθήκη υλοποιούνται προς αυτήν την κατεύθυνση.

Σε πολλές περιπτώσεις, τα κτίρια με βιομηχανικό παρελθόν παίρνουν νέα ζωή με τη βοήθεια του πολιτισμού. Όπως αναφέρει ο Ivan Tosic στο άρθρο του σχετικά με το εργοστάσιο ποδηλάτων ROG στη Λιουμπλιάνα,  οι μετασχηματισμοί αυτοί μπορεί μερικές φορές να είναι δύσκολοι από διοικητική άποψη και οι εθνικές ή τοπικές αρχές να πρέπει να εργαστούν μέσα σε ένα πλαίσιο που περιλαμβάνει ενδιαφερόμενους φορείς με διαφορετικές προελεύσεις και απόψεις, όπως καλλιτέχνες, κινήματα καταλήψεων, συνοικιακές επιτροπές και άλλοι πολλοί. Ο Δήμος Αθηναίων βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα παρόμοιο δίλημμα, καθώς το ιστορικό κτήριο της αγοράς τροφίμων που ανήκει στο δήμο, στην περιοχή της Κυψέλης, έχει ανακαινιστεί και τώρα λειτουργεί ως χώρος κοινωνικής καινοτομίας και δημιουργικότητας. Τη διαχείριση του κτιρίου έχει αναλάβει μια ομάδα που επιλέχτηκε ανάμεσα σε άλλες μέσα από έναν ανοικτό διαγωνισμό. Η πρόκληση είναι να πεισθούν οι διαφορετικές ομάδες της Κυψέλης να συνεργαστούν και να συμμετάσχουν. Πρόκειται για μια μελέτη περίπτωσης που προωθείται μέσα από την  στρατηγική του Δικτύου URBACT Refill.

Ορισμένες από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς συνδέονται με την εμπειρία της επιτυχημένης πρωτοβουλίας της ΕΕ, το θεσμό της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας (ECoC). Η πρωτοβουλία  φαίνεται να αποκτά σημαντικό ενδιαφέρον καθώς έπειτα από μερικά χρόνια, ακολουθείται μια διαφορετική διαδικασία επιλογής: οι ECoCs πόλεις δεν διορίζονται από τις εθνικές κυβερνήσεις αλλά επιλέγονται μετά από μια ανταγωνιστική διαδικασία υποβολής προσφορών. Αυτό έχει οδηγήσει σε νέες ιδέες, που βρίσκονται σε απόσταση από την κακώς εννοούμενη «υψηλή κουλτούρα» και τον ελιτίστικο πολιτισμό, και σε πολιτιστικές στρατηγικές χωρίς αποκλεισμούς.  Η Matera, η ιταλική πόλη που θα φιλοξενήσει την εκδήλωση το 2019 και επιλέχθηκε μέσα από έντονο ανταγωνισμό ανάμεσα σε άλλες ιταλικές υποψήφιες πόλεις, είναι μια τουριστική πόλη με πολλά μνημεία της UNESCO. Στο πλαίσιο της στρατηγικής του ECoC, οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά σε πρωτοβουλίες πολιτιστικού σχεδιασμού, ενώ οι τουρίστες αποκτούν «προσωρινή ιθαγένεια» και αντιμετωπίζονται ως ντόπιοι - όπως αναφέρει ο Simone D'Antonio  στο blog του. Η ίδια ιδέα υιοθετήθηκε πρόσφατα από την Κοπεγχάγη στο πλαίσιο της νέας τουριστικής στρατηγικής  της πόλης με την προκλητική δήλωση  το "Τέλος του Τουρισμού".  Αυτή η τάση σχετίζεται με το πρόβλημα του υπερβολικού τουρισμού που αντιμετωπίζουν οι πόλεις - με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Βαρκελώνη, το Άμστερνταμ και τη Βενετία - και τις προσπάθειες ανάπτυξης ενός εναλλακτικού μοντέλου τουριστικής πολιτικής.

Η Πάφος, η τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Κύπρου, φιλοξενεί την εκδήλωση ECoC  για το 2017, με το θέμα "Ανοικτό Πολιτιστικό Εργοστάσιο" να αποτελεί την κεντρική ιδέα. Ένα ισχυρό στοιχείο που διαδραμάτισε επίσης σημαντικό ρόλο στην επιλογή της πόλης ως ECoC ήταν το γεγονός ότι δόθηκε προτεραιότητα στην κοινωνική συνοχή και στην ένταξη της τουρκοκυπριακής κοινότητας της πόλης μέσω της συμμετοχής της στους εορτασμούς. Φέτος, η δεύτερη πόλη που φιλοξενεί την εκδήλωση είναι το Aarhus, όπου ένα παλιό κενό κτίριο έχει μετατραπεί σε ένα ζωντανό Πολιτιστικό Κέντρο Νεολαίας, ένα παράδειγμα που συμπεριλήφθηκε επίσης στις Καλές Πρακτικές του προγράμματος URBACT.

Στην Ελλάδα, τη διαδικασία υποβολής προτάσεων ECoC 2021 κέρδισε ένα "αουτσάιντερ": η Ελευσίνα, μία βιομηχανική πόλη με πολύ σημαντική αρχαία ιστορία, η οποία σήμερα αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις, όπως πολλά εγκαταλελειμμένα κτίρια, σημαντικά περιβαλλοντικά ζητήματα, ανάπλαση της παραλίας και πολλά άλλα. Η Ελευσίνα έχει την ευκαιρία να προτείνει ένα νέο μοντέλο πολιτιστικής πολιτικής για πόλεις μεσαίου μεγέθους. Η Ελευσίνα σχεδιάζει ένα αρκετά συμμετοχικό και ανοιχτό πολιτιστικό πρόγραμμα για το δημόσιο χώρο και εργάζεται πάνω στην έννοια της συν-δημιουργίας μεταξύ καλλιτεχνών και κατοίκων. Η πρότασή της βασίζεται σαφώς σε μια άμεση, καθημερινή προσέγγιση στον πολιτισμό. Όπως δήλωσε η καλλιτεχνική διευθύντρια κα Κέλλυ Διαπούλη "Θέλουμε οι καλλιτέχνες να έρθουν στην Ελευσίνα και να νιώσουν την καθημερινή ατμόσφαιρα της πόλης, δεν μας ενδιαφέρει η εισπρακτική επιτυχία της καλλιτεχνικής έκθεσης".

Στο πλαίσιο της προετοιμασίας του 2021 και της ιδέας της καλλιτεχνικής συν-δημιουργίας με τους κατοίκους, ένα κοινό καλλιτεχνικό πρόγραμμα που ονομάζεται Μυστήριο Κανάλι οργανώθηκε το 2017,   κατά το οποίο η ομάδα θεάτρου Golden City από τη Βρέμη και μια τοπική θεατρική ομάδα (με τη βοήθεια της διαδικτυακής επικοινωνίας μέσω skype) επιτρέπει στους κατοίκους των δύο πόλεις να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στις θεατρικές παραστάσεις. Οι παραστάσεις οργανώθηκαν γύρω από θέματα που συνδέονται με την κουλτούρα της καθημερινότητας και τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι δύο πόλεις: από το φαγητό και το ποδόσφαιρο μέχρι την παράδοση και τις πολυπολιτισμικές κοινωνίες.

Οι ελληνικές πόλεις που δεν κέρδισαν τον διαγωνισμό για το 2021 όπως η Καλαμάτα, η Λάρισα και η Σάμος αναζητούν τρόπους για να συμπεριλάβουν τις προτεινόμενες δράσεις τους στο πρόγραμμα της πόλης τους. Η Σάμος μπόρεσε να εκμεταλλευτεί τη δυναμική αυτή για να πετύχουν τη διοργάνωση μερικών πολύ επιτυχημένων εκδηλώσεων (π.χ. την Ευρωπαϊκή Εβδομάδα Κινητικότητας που περιλαμβάνει επίσης πολλές πολιτιστικές δραστηριότητες). Η κα Ελένη Χούσνη, μία από τους διοργανωτές, είναι πολύ αισιόδοξη για τα επόμενα βήματα παρά την αποτυχία στο διαγωνισμό ECoC 2021. Όπως αναφέρει "μια εκτεταμένη ομάδα εθελοντών ήταν πρόθυμη να βοηθήσει και παρά το αρνητικό αποτέλεσμα είναι η πρώτη φορά που οι πόλεις του νησιού αποφασίζουν να εργαστούν για μια πολιτιστική στρατηγική - όλοι βλέπουν τη θετική πλευρά αυτής της διαδικασίας".

Επομένως, πώς μπορεί να συμβάλει η σύγχρονη κουλτούρα και η πολιτιστική κληρονομιά στην ποιότητα ζωής, στην οικονομία και στη ζωντάνια μιας πόλης; Κάτω από ποιες συνθήκες θα μπορούσε μια πόλη να συνδυάσει καλλιτεχνικούς με κοινωνικούς στόχους; Ο πολιτισμός ως μέσο οικονομικής άνθησης για τις πόλεις που επενδύουν στην αναγέννηση της αφήγησης τεκμηριώνεται με τη σχετική βιβλιογραφία π.χ. από τους Richard Florida και Charles Landry. Πολλοί σημαντικοί διανοούμενοι όπως ο David Harvey ή ο Sharon Zukin αναφέρονται στον κίνδυνο της «χειραγώγησης» του πολιτισμού. Τα παραδείγματα δείχνουν ότι μπορούν να ακολουθηθούν διαφορετικοί δρόμοι προκειμένου να εργαστούμε για μια αποτελεσματική πολιτιστική στρατηγική. Μερικά καίρια βήματα φαίνεται να είναι σημαντικά σε όλες τις περιπτώσεις:

• Ξεκινήστε με τη Χαρτογράφηση του τομέα Πολιτιστικής Κληρονομιάς / Πολιτισμού όπου θα πρέπει να είστε συνεχώς ενήμεροι. Οποιαδήποτε προσπάθεια διαμόρφωσης μιας τοπικής πολιτιστικής πολιτικής πρέπει να βασίζεται σε χρονολογημένα και αξιόπιστα δεδομένα.
• Μάθετε από άλλες πόλεις. Η συμμετοχή σε Δίκτυα όπως το URBACT, το  World Cities Culture Forum ή το Eurocities θα φέρει νέες ιδέες.  Μια εκτεταμένη βιβλιογραφία και λίστα άρθρων θα συμβάλει θετικά όσον αφορά την πολιτιστική οικονομία των πόλεων, τη διαχείριση της κληρονομιάς και τη σχέση τους με την οικονομία των επισκεπτών.
• Επιτρέψτε στους πολίτες να δραστηριοποιηθούν τόσο στη διαχείριση της κληρονομιάς (π.χ. ομάδες προφορικής ιστορίας) όσο και στη σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή. Προσπαθήστε να συνδυάσετε την ελιτίστικη  με τη λαϊκή κουλτούρα - οι διάσημες γκαλερί, η όπερα κλπ. δεν πρέπει να αποτελούν τη μόνη προτεραιότητα.
• Πειραματιστείτε με προσωρινή αξιοποίηση των κενών κτιρίων ή των εγκαταλελειμμένων εργοστασίων. Οι χώροι αυτοί μπορούν να χρησιμοποιηθούν δοκιμαστικά για την ανάπτυξη νέων ιδεών , συνεργασιών κλπ.
• Εργαστείτε με τοπικούς και εξωτερικούς φορείς. Η συμμετοχική λήψη αποφάσεων δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την καθιέρωση κοινής αντίληψης σχετικά με τις διαδικασίες. Η δημιουργική οικονομία εξαρτάται από ανεπίσημα δίκτυα και ομάδες που μερικές φορές δεν αισθάνονται άνετα όταν συμμετέχουν σε μια επίσημη συζήτηση ή δε θέλουν να αισθάνονται ελεγχόμενες από μια αρχή. Η προσέγγιση των βασικών προσώπων και η δημιουργία συνθηκών αμοιβαίας εμπιστοσύνης απαιτεί χρόνο αλλά είναι ζωτικής σημασίας.
• Μην ξεχάσετε να σχεδιάσετε διαδικασίες παρακολούθησης και αξιολόγησης. Είναι απαραίτητο να ορίσετε μια ομάδα διαχείρισης ή ένα γραφείο για τον τομέα πολιτιστικής κληρονομιάς σε επίπεδο πόλης. Η παρακολούθηση των στόχων και των αποτελεσμάτων αλλά και των εξωτερικών συνθηκών σε τακτική βάση θα επιτρέψει την προσαρμογή του προγραμματισμού δράσης.

Επιπλέον, η μεγάλη και έντονη συμμετοχή των πολιτών και των επισκεπτών τόσο στις πολιτικές διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα από μια προσέγγιση ζωντανής κληρονομιάς, όσο και στις στρατηγικές για τον σύγχρονο πολιτισμό πρέπει να αποτελεί το κύριο μέλημα των πόλεων. Η συμμετοχή όλων των πληθυσμιακών ομάδων στην πολιτική, στον προγραμματισμό των υπηρεσιών, στην εκπόνηση των παραδοτέων και στην αξιολόγηση πρέπει να αποτελέσουν προτεραιότητα προκειμένου να δημιουργηθούν ενεργοί συμμετέχοντες και όχι παθητικοί θεατές.

By Nicholas Karachalis