«Οι αναμνήσεις δεν μπορούν να περιμένουν», η πολιτιστική κληρονομιά ως αστική αναγέννηση

«Οι αναμνήσεις δεν μπορούν να περιμένουν» : αυτός είναι ο τίτλος ενός τραγουδιού των Talking Heads, το οποίο σχετίζεται με τον «ΚΑΙΡΟΣ», το όνομα του νέου δικτύου δράσης του URBACT για την πολιτιστική κληρονομιά. Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη «καιρός» σημαίνει την «ευνοϊκή στιγμή». Είναι πράγματι έκκληση για δράση και ο τρόπος με τον οποίο αυτό το δίκτυο αντιμετωπίζει την κληρονομιά έχει να κάνει με τους ανθρώπους και τη (συλλογική) μνήμη.

Στη σύγχρονη διαχείριση της κληρονομιάς, οι έννοιες της αξιοποίησης και της προσαρμοστικής επαναχρησιμοποίησης σε σύγχρονα θέματα είναι εξίσου συναφείς με την έννοια της διατήρησης. Το εύρος μπορεί να κυμαίνεται από το κτίριο ή το μνημειακό τεχνούργημα έως την ιδέα του ευρύτερου αστικού πολιτιστικού τοπίου. Αυτές οι τάσεις ανοίγουν το δρόμο για την κληρονομιά να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο ως κινητήρια δύναμη για την αστική ανάπτυξη.

Άλλες έννοιες και πλαίσια εργασιών επιταχύνουν τη σημασία αυτής της προσέγγισης, που κυμαίνονται από τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη ως το εξέχον πλαίσιο για τις σημερινές αστικές πολιτικές έως την αύξηση της ενδυνάμωσης της κοινότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο σκοπός του δικτύου «Καιρός» είναι να οικοδομήσει και να δοκιμάσει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για την αστική ανάπτυξη και αναγέννηση υπό την πρωτοβουλία της πολιτιστικής κληρονομιάς που μπορεί να εξυπηρετήσει μια ποικιλία συγκεκριμένων προκλήσεων και περιστάσεων. Ένα δείγμα παρατίθεται παρακάτω.

Αντιμετωπίζοντας την εγκατάλειψη και την παρακμή των ιστορικών γειτονιών

Αυτό που έχουν κοινό η Μούλα, μια μεσαίου μεγέθους πόλη στη Νοτιοανατολική Ισπανία και το Ηράκλειο (180.000 κάτοικοι), η διοικητική πρωτεύουσα του νησιού της Κρήτης (Ελλάδα) είναι ότι και οι δύο αισθάνονται την επείγουσα ανάγκη να σταματήσουν και να σπάσουν το φαύλο κύκλο της υποβάθμισης και πτώσης. Και στις δύο περιπτώσεις, αυτό επηρεάζει ορισμένες από τις ιστορικές γειτονιές τους, ιδίως τις «ανώτερες ιστορικές συνοικίες» της Μούλα, που χρονολογούνται από τα μεσαιωνικά χρόνια και, στο Ηράκλειο, την «Αγία Τριάδα», ένα από τα τελευταία θραύσματα της πόλης που εξακολουθεί να διατηρεί μεγάλο μέρος του ιστορικού της χαρακτήρα που χρονολογείται από τα τέλη της μεσαιωνικής και πρώιμης οθωμανικής πόλης.

Ένας συρρικνούμενος και γηράσκων πληθυσμός επηρεάζει σοβαρά και τις δύο περιοχές, πράγμα που σημαίνει ότι ο κάποτε παραδοσιακός κοινωνικός ιστός έχει σε μεγάλο βαθμό εξαλειφθεί. Η μαζική υποβάθμιση του αποθέματος κατοικιών και πολλά εγκαταλελειμμένα ακίνητα, παράλληλα με μια διαδικασία κοινωνικής αποσύνθεσης και συγκρούσεων, προκάλεσαν μια επακόλουθη κακή εικόνα της περιοχής και, κατά συνέπεια, την οικονομική παρακμή. Τα σχέδια αποκατάστασης και αναγέννησης, με μία μη επαρκής ολοκληρωμένη προσέγγιση, έχουν δοκιμαστεί και στις δύο περιπτώσεις, με ανεπαρκή αποτελέσματα μέχρι στιγμής.

Η ιστορική συνοικία της Αγίας Τριάδας, Ηράκλειο

Αν πάμε στη Λιθουανία θα βρούμε το Ουκμερτζέ, μια συρρικνούμενη μεσαίου μεγέθους πόλη, στα μισά της πρωτεύουσας, του Βίλνιους και του Κάουνας. Η πολιτιστική της μνήμη συνδέεται τόσο στενά με την εβραϊκή αστική κουλτούρα και κληρονομιά που η παλιά πόλη δεν επανήλθε ποτέ στην κανονική ζωή από την τραγωδία του Ολοκαυτώματος, κατά τη διάρκεια της οποίας σφαγιάστηκαν περίπου 10.000 μέλη της εβραϊκής κοινότητας της πόλης.

Η τρέχουσα τοπική αυτοδιοίκηση έχει προωθήσει μια σειρά σχεδίων φυσικής αποκατάστασης τα τελευταία χρόνια, αλλά πρέπει ακόμη να ενταχθούν σε μια ολοκληρωμένη και πιο φιλόδοξη στρατηγική για την αναγέννηση της παλιάς πόλης του Ουκμερτζέ. Αυτό θα ενισχύσει την εμπιστοσύνη και το ενδιαφέρον των κατοίκων, των επενδυτών, των ιδιοκτητών καταστημάτων και των επιχειρηματιών.

Οι συνθήκες στο Σίμπενικ, στις ακτές της Κροατίας, είναι αρκετά διαφορετικές από το Ουκμερτζέ. Η πόλη έχει γίνει γρήγορα ένας διάσημος τουριστικός προορισμός. Ωστόσο, προτεραιότητα της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι η επίτευξη ενός πιο βιώσιμου μοντέλου αστικής ανάπτυξης για τη μοναδική παλιά πόλη της σε βενετσιάνικο στιλ. Επί του παρόντος, επηρεάζεται αρνητικά από τον αποπληθυσμό, τον εκτοπισμό του τοπικού πληθυσμού λόγω τουρισμού και την έλλειψη αστικής ζωτικότητας κατά τη διάρκεια της χαμηλής τουριστικής περιόδου.

Κοιτάζοντας το μέλλον με το «φακό της μνήμης»

Άλλες πόλεις στο δίκτυο «Καιρός» δεν αντιμετωπίζουν υποβάθμιση και παρακμή συγκεκριμένα, αλλά μάλλον θέλουν να επωφεληθούν από τις δυνατότητες ενός αριθμού περιουσιακών στοιχείων κληρονομιάς για νέες αστικές εξελίξεις και ευκαιρίες. Μετά από χρόνια επενδύσεων στα ιστορικά κέντρα τους, η Τσεσένα στη Βόρεια Ιταλία και η Ροσκίλντε στη Δανία ενδιαφέρονται τώρα για τον καλύτερο τρόπο να συνδέσουν αυτούς τους πυρήνες της πόλης με νέες εξελίξεις ή ανακατασκευές που βασίζονται στη πολιτιστική κληρονομιά.

Η πόλη της Τσεσένα - 97.200 κάτοικοι - σκοπεύει να επαναχρησιμοποιήσει την αστική βιομηχανική κληρονομιά της (σε αυτήν την περίπτωση, το πρώην εργοστάσιο Arrigoni) ως χωρική βάση για μια πολυλειτουργική αστική αναγέννηση της περιοχής που περιβάλλει τον σιδηροδρομικό σταθμό. Αυτό θα περιλαμβάνει ανάπτυξη πανεπιστημιουπόλεων, νέους χώρους εργασίας, στέγαση, νέους δημόσιους χώρους και σχέδιο βιώσιμης κινητικότητας. Ενώ στο Ροσκίλντε - μια κατοικήσιμη πόλη 30 χιλιόμετρα δυτικά της Κοπεγχάγης με 97.200 κατοίκους - το επόμενο εμβληματικό έργο στην πόλη θα είναι η μετατροπή ενός πρώην συμπλέγματος κτιρίων ψυχιατρικών νοσοκομείων του 19ου αιώνα των 58 εκταρίων σε μια νέα βιώσιμη και ζωντανή γειτονιά.

Το Μπελένε είναι μια μικρή βουλγαρική πόλη που βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα της πεδιάδας του Δούναβη, μια από τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Προς το παρόν, ο Δήμος είναι αποφασισμένος να κάνει την πολιτιστική και φυσική τους κληρονομιά - ιδίως το θεαματικό Φυσικό Πάρκο Περσίνα - να λειτουργήσει για τη στρατηγική της πόλης. Συγκεκριμένα, σκοπεύει να αναζωογονήσει και να αναπτύξει την όχθη του Δούναβη στην πόλη ως ένα νέο hotspot για τους κατοίκους και την οικονομία των επισκεπτών, η οποία είναι σχεδόν ανύπαρκτη μέχρι τώρα.

Το Τευτονικό Κάστρο στο Μάλμπροκ, Πολωνία

Αντίθετα, το Κάστρο της Τευτονικής Τάξης στο Μάλμπορκ της Πολωνίας, είναι πιθανώς το πιο δημοφιλές τουριστικό αξιοθέατο στη χώρα. Είναι το μεγαλύτερο κάστρο στον κόσμο που μετριέται από πλευρά έκτασης και Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1997. Η κύρια πρόκληση του Δημοτικού Συμβουλίου Μάλμπορκ είναι να επεκτείνει τα οφέλη που συνδέονται με την υψηλή εισροή επισκεπτών στο κάστρο (πάνω από 800.000 άτομα το 2019) σε ολόκληρη την ιστορική πόλη, η οποία παραμένει υποτιμημένη. Αυτό θα απαιτήσει μια ευρύτερη προσέγγιση στην αστική κληρονομιά, πέρα από τα μνημεία και τα ορόσημα και πολύ πιο κοντά στην έννοια του «ιστορικού αστικού τοπίου».

Το μοντέλο πέντε πυλώνων του δικτύου ΚΑΙΡΟΣ

Για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων, οι οκτώ πόλεις που προαναφέρθηκαν συμφώνησαν να μοιραστούν ένα κοινό σχέδιο εργασίας δράσης-έρευνας στο δίκτυο ΚΑΙΡΟΣ. Η ενσωμάτωση των ακόλουθων πέντε βασικών διαστάσεων αποσκοπεί στο να παράσχει ένα νέο πλαίσιο πολιτικής που θα επιτρέπει πραγματικό μετασχηματισμό επιτόπου:

• Διακυβέρνηση - ειδικότερα συμμετοχικές προσεγγίσεις και ενεργοποίηση ρυθμιστικών πλαισίων για την αξιοποίηση της κληρονομιάς σε μεσαίου μεγέθους κωμοπόλεις.

• Χώρος - αξιοποίηση και προσαρμοστική επαναχρησιμοποίηση της αστικής κληρονομιάς, συμπεριλαμβανομένων πολλών λειτουργιών και συγκεκριμένων λύσεων πολεοδομικού σχεδιασμού για ιστορικές περιοχές.

• Οικονομία - επιχειρηματικά δρομολόγια, επιχειρηματικά μοντέλα και τεχνολογίες που σχετίζονται με την αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και την αστική ανάπτυξη και αναγέννηση με γνώμονα την κληρονομιά.

• Ελκυστικότητα - επαναπροσδιορίστε την «πόλη κληρονομιάς»: από την τοπική ταυτότητα έως τη βιώσιμη διαχείριση προορισμού.

• Κοινωνική συνοχή - αντιμετώπιση της προσβασιμότητας και της συμπερίληψης των ιστορικών συνοικιών.

Πιστεύουμε ότι είναι η κατάλληλη στιγμή, στην αρχή της νέας περιόδου προγραμματισμού της ΕΕ 2021-2027, για να εφαρμόσουμε αυτό το μοντέλο πέντε πυλώνων του δικτύου Kairós. Ενώ η εντυπωσιακή πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί από καιρό μέρος της ευρωπαϊκής αστικής κουλτούρας και της ευρωπαϊκής «ταυτότητας», υπάρχει πλέον μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση σχετικά με τον πολύπλευρο χαρακτήρα της αστικής ανάπτυξης και αναγέννησης που βασίζεται στην πολιτιστική κληρονομιά, και τα οφέλη που συνδέονται με αυτές τις στρατηγικές. Ας προχωρήσουμε λοιπόν στη δράση. Οι αναμνήσεις δεν μπορούν να περιμένουν!!